Azad edilmiş ərazilərdə infrastrukturun bərpası ilə bağlı son yenilikləri rusiyalı ekspert açıqladı - Müsahibə

 

Ötən həftə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev həmkarı Vladimir Putinin dəvəti ilə Moskvada işgüzar səfərdə olub. Kremldə keçirilən görüşdə iki ölkə liderləri iqtisadi-ticarət əlaqələrin inkişafı, gələcək qlobal birgə layihələr və regional təhlükəsizliyin cari məsələlərini müzakirə ediblər.

İrevantv.com Azertac-a istinadən mövzu ilə bağlı rusiyalı iqtisadi ekspert, Arktika İctimai Elmlər Akademiyasının Prezidenti, Rusiya Təbiət Elmləri Akademiyasının müxbir üzvü, texniki elmlər namizədi Arseni Mitko açıqlamalarını diqqətinizə çatdırır. Beynəlxalq ekspertlə müsahibəni təqdim edirik:

- Ötən həftə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putinin dəvəti ilə Moskvaya işgüzar səfərdə oldu. Bu səfərin nəticələrini necə qiymətləndirirsiniz? Səfər ikitərəfli iqtisadi əlaqələrin inkişafına necə təsir edəcək?

Aprelin 22-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Rusiyaya səfəri baş tutub. Səfər proqramına iki tədbir - Rusiya Prezidenti Vladimir Putinlə işgüzar söhbət və onların Baykal-Amur dəmir yolunun tikintisinin rəsmi başlanmasının 50 illiyinə həsr olunmuş qala gecəsində birgə iştirakı daxil idi. Azərbaycan və Rusiya prezidentlərinin bu görüşü iki ölkə arasında mehriban qonşuluq və dostluq münasibətlərinin səmimi olduğunu göstərir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Rusiyaya səfəri Bakı ilə Moskva arasında iqtisadi və siyasi əməkdaşlığın daha da inkişafına mühüm töhfə verdi.

- Ölkələrimiz arasında əmtəə dövriyyəsi artaraq dörd milyard dollar təşkil edib. Ölkələrimiz arasında ticarət dövriyyəsinin daha da artırılması üçün hansı perspektivlər var?

- 2023-cü ilin sonunda Rusiya ilə Azərbaycan arasında ticarət dövriyyəsinin həcmi rekord həddə - 4,4 milyard dollara çatıb. Müxtəlif sahələrdə əməkdaşlığın güclənməsi fonunda cari ildə bu göstəricini aşmaq perspektivlərindən danışmaq məqsədəuyğundur. Ölkələr arasında sərmayə, sənaye sahəsində qarşılıqlı fəaliyyət və əməkdaşlığın digər sahələrində mühüm irəliləyişlər əldə edilib. Qərbin sanksiyalarının zəifləməsi fonunda iki dövlət arasında iqtisadi əlaqələrin güclənməsi müşahidə olunur. Sanksiyalar əlaqələrimizin daha da yaxınlaşmasına səbəb olub. Sənaye kooperasiyasında ciddi layihələrin həyata keçirilməsi ticarət dövriyyəsinin 17 faiz artmasına şərait yaradıb, ticarət əlaqələrində milli valyutaların (rubl və manat) istifadəsi 54 faizi ötüb ki, bu da iki ölkə arasında valyuta əməliyyatlarının şaxələndirilməsindən xəbər verir.

- Rusiya ilə Azərbaycan arasında iqtisadi və investisiya əməkdaşlığının inkişafı üçün hansı əsas istiqamətləri daha perspektivli hesab edirsiniz?

- Rusiya ilə Azərbaycan arasında 2026-cı ilə qədər iqtisadi əməkdaşlığa dair Yol Xəritəsi imzalanıb. Əməkdaşlığın əsas istiqamətlərini inkişaf etdirmək üçün yol xəritəsində nəzərdə tutulan təşəbbüslərin həyata keçirilməsi Rusiya ilə Azərbaycan arasında münasibətlərin möhkəmlənməsinə və qarşılıqlı ticarət dövriyyəsində yeni tarixi rekordların əldə olunmasına kömək edəcək. Sənədə bir neçə əsas istiqamət üzrə əməkdaşlıq məsələləri daxildir: iqtisadiyyat, ticarət və investisiyalar, sənaye, kənd təsərrüfatı və qida təhlükəsizliyi, nəqliyyat və enerji, innovasiya və informasiya texnologiyaları, turizm, sosial və humanitar sahələr. Sənədə əsasən, yaxın üç ildə tərəflər kiçik və orta biznes sahəsində ikitərəfli əməkdaşlığı inkişaf etdirmək, biznes missiyaları və regionlararası forumlar keçirmək, müasir rəqəmsal alətlərdən istifadə etməklə biznes nümayəndələri üçün istehsal kooperasiyasını və satış bazarlarını genişləndirmək niyyətindədirlər. Qarşıdan gələn birgə iş çərçivəsində Rusiya və Azərbaycan qarşılıqlı ərzaq və kənd təsərrüfatı mallarının tədarükünü genişləndirmək, eləcə də iki ölkənin elmi-tədqiqat institutları arasında heyvandarlıq və bitkiçilik sahəsində əməkdaşlığı gücləndirmək barədə razılığa gəliblər. Həmçinin kənd təsərrüfatı üzrə işçi qrupu aqrar-sənaye kompleksi sahəsində aktual məsələlərin operativ həllinə cəlb olunacaq. Tərəflər neft-qaz maşınqayırması və kənd təsərrüfatı texnikasının təchizatı sahəsində yeni əməkdaşlıq layihələrinin həyata keçirilməsinə yönəlib. 2018-ci ildə imzalanmış altı yol xəritəsinin icrası çərçivəsində əldə edilmiş nəticələrin inkişaf etdirilməsi üçün növbəti üç il üçün Rusiya-Azərbaycan əməkdaşlığının əsas istiqamətlərinin inkişafı üzrə fəaliyyət planı hazırlanıb. Yeni sənəddə əsas “nəqliyyat arteriyası”nın - Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin inkişafına, keçid məntəqələrinin və sərhəd infrastrukturunun yenidən qurulmasına, ötürücülük qabiliyyətinin artırılmasına diqqət yetirilib. Yeni sənədin digər strateji əhəmiyyətli mövzusu turizmin inkişafı ilə bağlı geniş tədbirlər kompleksidir. Qarşılıqlı turist axınının göstəriciləri pandemiyadan əvvəlki səviyyəyə çatıb. 2023-cü ilin 9 ayı ərzində Azərbaycandan Rusiyaya 188 min, Rusiyadan Azərbaycana 369 min turist səfəri həyata keçirilib ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 1,5 dəfə çoxdur.

Yol xəritəsinin ən böyük hissəsi sosial və humanitar əməkdaşlığa həsr olunub. Sənəddə tərəflər mədəniyyət və peşə təhsili sahəsində əməkdaşlığı inkişaf etdirmək, Rusiya ali məktəblərində azərbaycanlı tələbələrin sayını artırmaq, birgə idman və gənclər tədbirləri keçirmək, Azərbaycanın ümumi təhsil təşkilatlarının professor-müəllim heyəti üçün ixtisasartırma kursları təşkil etmək niyyətlərini qeyd ediblər. Nəqliyyat və logistika sahəsində əməkdaşlıq inkişaf edir, Rusiya-Azərbaycan dövlət sərhədindən keçid məntəqələrinin buraxılış qabiliyyəti artır. 2023-cü ildə qarşılıqlı ticarətin inkişafında müsbət dinamika var, Rusiya ilə Azərbaycan arasında ticarət dövriyyəsi 17,5 faiz artıb. Rusiya 2023-cü ildə Azərbaycan iqtisadiyyatına 295 milyon dollar sərmayə qoyaraq ən böyük həcmdə birbaşa investisiya edən beş ölkədən biridir.

- Avrasiya İqtisadi İttifaqına (Aİİ) və Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) kimi beynəlxalq inteqrasiya birlikləri iki ölkə arasında əməkdaşlığın inkişafında hansı rol oynayır? İki ölkənin biznes icmaları regional iqtisadi inteqrasiyanın inkişafına necə töhfə verə bilər?

- Aİİ-yə üzv dövlətlər arasında xarici tərəfdaşlarla qarşılıqlı əlaqələrin genişləndirilməsi təşkilatın iqtisadi-ticarət əməkdaşlığı sahəsində prioritet istiqamətlərindən biridir. Ekspertlər qeyd edirlər ki, 2022-ci ilin sonunda Aİİ ölkələri ilə üçüncü ölkələr arasında ticarət dövriyyəsi 83,3 milyard dollara yüksəlib (2021-ci ildə bu rəqəm 73,1 milyard dollar olub). Qeyd etmək vacibdir ki, son səkkiz ildə bu rəqəm iki dəfədən çox artıb və bu tendensiyanın davam etməsi və möhkəmlənməsi üçün hər cür şans var. Coğrafi mövqeyinə görə Azərbaycan çox səmərəli nəqliyyat və logistika mərkəzidir. Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin qərb hissəsində yerləşən ölkə bir neçə beynəlxalq nəqliyyat dəhlizini birləşdirən Şərq-Qərb layihəsində də iştirak edir. Bundan başqa, Azərbaycan tərəfi ölkədaxili nəqliyyat infrastrukturunun (dəniz, quru və dəmir yolu) inkişafına və modernləşdirilməsinə lazımi diqqət yetirib, bunun nəticəsində Azərbaycan beynəlxalq tranzit axınlarına qoşulması baxımından cəlbediciləşir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan öz coğrafi mövqeyinə görə Aİİ dövlətləri arasında mərkəzi yer tutur: şimalda Rusiya və Belarus, qərbdə Ermənistan, şərqdə Qazaxıstan və Qırğızıstan yerləşir.

Aİİ Azərbaycanı Xəzər dənizinə olan çıxışını və liman infrastrukturunu nəzərə alaraq, ticarət və logistika əməkdaşlığının inkişafına cəlb etməkdə maraqlıdır. Rusiya Azərbaycanın unikal coğrafi mövqeyini, iqtisadiyyatının strukturunu, xarici ticarətini, milli inkişaf planlarını nəzərə alaraq, Azərbaycanla Aİİ arasında əməkdaşlığın inkişafı üçün əhəmiyyətli potensialı qeyd edir. Eyni zamanda, Azərbaycan və Aİİ ölkələri gömrük nəzarətinin qonşu İran və Türkiyə ilə sərhədə qədər uzadılması ilə Şimal-Cənub dəhlizinin yaradılmasından əhəmiyyətli fayda əldə edə bilər.

Belə bir addım Azərbaycan tərəfinə öz məhsullarını daha əlverişli şərtlərlə təmin etmək və sonradan böyük regional bazara çıxmaq üçün geniş imkanlar yaradar. Bundan əlavə, Rusiya tərəfi və Aİİ Azərbaycanın həm Qərb, həm Türkiyə, həm də Rusiya ilə eyni vaxtda tərəfdaşlıq münasibətlərini qoruduğu üçün ittifaqla qarşılıqlı fəaliyyətdə Azərbaycanın daha fəal iştirakından faydalanacaq. Hazırkı beynəlxalq şəraitdə, Rusiyaya qarşı mövcud sanksiyalar məhdudiyyətləri ilə həm Rusiya, həm də Azərbaycan üçün yeni imkanlar açır. Rusiya üçün Azərbaycan paralel idxalın inkişafına daha da töhfə verə bilər. Digər sual isə ikinci dərəcəli sanksiyalar riskini nəzərə alaraq Azərbaycan tərəfinin buna nə dərəcədə hazır olmasıdır.

- Bu əməkdaşlıq Azərbaycana hansı fayda verəcək?

- Bu, Azərbaycanın regionda beynəlxalq maliyyə axınlarının kəsişməsindən birinə, xarici maliyyənin cəlb edilməsi üçün daha da fəal mərkəzə çevrilmək imkanıdır. Azərbaycan tərəfi də Aİİ ilə əməkdaşlığın intensivləşdirilməsindən faydalanır. İqtisadi faydalara gəlincə, bu, ümumiyyətlə tamamilə aydındır: Avrasiya inteqrasiya layihələrinə cəlb olunmaqla Bakı öz xarici ixrac bazarlarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirə və vahid Aİİ əmək bazarına çıxış əldə edə bilər. Ona görə də Azərbaycan MDB vasitəsilə və Avrasiya İqtisadi İttifaqının iqtisadi tənzimləmə sistemi ilə əlaqələndirmə çərçivəsində Avrasiya iqtisadi məkanı ilə ardıcıl yaxınlaşmasını davam etdirir. Bu gün demək olar ki, Rusiya, Azərbaycan, Qazaxıstan, Belarus, Ermənistan və digər MDB ölkələri çoxlu inkişaf edən iqtisadi sistemlərdir. Onlar son iki onillikdə iqtisadi artım vəziyyətində olublar. İqtisadi, siyasi və mədəni cəhətdən yaxın olan ölkələr arasında ticarəti asanlaşdırmaq üçün millətlərarası birliklər yaradılır. Bu gün ən gənc və perspektivli qurumlardan biri Rusiya, Belarus, Qırğızıstan, Ermənistan və Qazaxıstanı birləşdirən Aİİ-dir. Azərbaycan indiki mərhələdə ona qoşulmayıb, lakin ittifaqın əksər üzvləri ilə sıx ikitərəfli münasibətlərdədir. Eyni zamanda, Azərbaycan ilə Aİİ arasında müxtəlif sahələrdə (infrastruktur, bazar, resurslar, təhsil və s.) əməkdaşlıq çox böyük potensiala malikdir. Azərbaycan nəhəng istehlakçılar bazarına və ucuz resurslara çıxış əldə edəcək və Aİİ ölkələri öz iqtisadi rifahını və coğrafi birliyini gücləndirə biləcəklər. - Bu il Azərbaycan genişmiqyaslı tədbirə - BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyasına (COP29) ev sahibliyi edəcək. Bu baxımdan mən ölkələr arasında yaşıl əməkdaşlıqdan danışmaq istərdim. Azərbaycan və Rusiya yaşıl enerjinin inkişafı üçün öz resurslarından və texnologiyalarından necə istifadə edə bilər? Sizcə, yaşıl iqtisadiyyatı inkişaf etdirməkdə ölkələr üçün hansı imkanlar açılır?

- COP29-un Azərbaycanda keçirilməsi ölkənin ətraf mühitin qorunmasına və müxtəlif səviyyələrdə iqlim dəyişikliyinin qarşısının alınmasına verdiyi töhfənin mühüm göstəricisidir. COP bu gün Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının (UNFCCC), Kioto Protokolunun (KP) və Paris Sazişinin (PA) müddəalarının həyata keçirilməsi üçün ölkələr arasında danışıqlar prosesinin ən yüksək orqanıdır. BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyası iqlim sisteminə insan tərəfindən təhlükəli təsirlərin qarşısının alınması məqsədi ilə 1994-cü il martın 21-də qüvvəyə minib. Bugünədək bu universal beynəlxalq sənəd 198 ölkə tərəfindən ratifikasiya olunub. Konvensiyaya əlavə sənəd olan Kioto Protokolu qlobal istiləşmənin qarşısını almaq üçün Yer atmosferinə buraxılan istixana qazları emissiyalarını azaltmaq məqsədi ilə bağlanıb. Protokol 1997-ci il dekabrın 11-də qəbul edilib və 2005-ci il fevralın 16-da qüvvəyə minib. Azərbaycan ona 2000-ci ildə qoşulub. 2015-ci ildə qəbul edilmiş Paris sazişi də konvensiyanın davamıdır. Belə ki, 2016-cı ildə Paris Sazişinin müvafiq qanunla təsdiqindən sonra Azərbaycan 1990-cı illə müqayisədə 2030-cu ilə qədər istixana qazlarının emissiyalarını 35 faiz azaltmaq barədə könüllü öhdəlik götürüb.

Azərbaycanın Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə nail olmaq üçün ilk addımlarından biri 2016-cı ildə Dayanıqlı İnkişaf üzrə Milli Əlaqələndirmə Şurasının yaradılması olub. 2021-ci ildə Azərbaycan Prezidenti “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər” sənədini təsdiq edib. Milli prioritetlərə uyğun olaraq növbəti onillik üçün hədəf kimi ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının 5 əsas prioriteti təsdiq edilib. Bura davamlı inkişaf edən, rəqabətədavamlı iqtisadiyyat; canlı, əhatəli və sosial cəhətdən ədalətli cəmiyyət; rəqabətqabiliyyətli insan kapitalı və müasir innovasiyalar üçün məkan; işğaldan azad edilmiş ərazilərə qayıdış; təmiz ətraf mühit və yaşıl inkişaf ölkəsi daxildir. Prioritetlərdə sadalanan bütün sahələr Azərbaycanın davamlı inkişafı üçün son dərəcə vacibdir. Gördüyünüz kimi, Azərbaycanın 2030-cu ilə qədər sosial-iqtisadi inkişafının beş milli prioritetindən biri “təmiz ətraf mühitə və yaşıl inkişafa malik ölkə” kimi müəyyən edilib. Bu prioritetə uyğun olaraq ətraf mühitin sağlamlaşdırılması, yaşıllıqların bərpası və artırılması, su ehtiyatlarından və dayanıqlı enerji mənbələrindən səmərəli istifadənin təmin edilməsi istiqamətində işlər davam etdirilir. Azərbaycan 2030-cu ilə qədər istixana qazlarının emissiyalarını baza ili (1990-cı il) ilə müqayisədə 35 faiz, 2050-ci ilə qədər isə 40 faiz azaltmağı qarşısına məqsəd qoyub. İşğaldan azad edilmiş ərazilərin genişmiqyaslı bərpası və yenidən qurulması prosesində ətraf mühitin mühafizəsi prioritet məsələdir. Bu ərazilərdə “ağıllı şəhər”, “ağıllı kənd” kimi innovativ yanaşmalar tətbiq edilir, ekosistem bərpa olunur. Yaşıl enerji növlərinin yaradılması və yaşıl enerjinin dünya bazarlarına nəqli Azərbaycanın enerji siyasətinin prioritet istiqamətidir. Azərbaycan 2030-cu ilə qədər quraşdırılmış elektrik enerjisi istehsal güclərində bərpa olunan enerji mənbələrinin payını 30 faizə çatdırmağı hədəfləyir.

Ölkədə yaşıl enerji sahəsində Milli Prioritetlərdən sonra bir sıra normativ hüquqi aktlar qəbul edilib. Məhz 2021-ci ildə “Elektrik enerjisi istehsalında bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə haqqında Qanun” qəbul edilib. Qanun elektrik enerjisinin ümumi istehsalında bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin hüquqi, iqtisadi və təşkilati əsaslarını müəyyən edir, həmçinin bərpa olunan enerji mənbələrindən elektrik enerjisi istehsalının stimullaşdırılmasına dəstək mexanizmlərini tənzimləyir. Ən son hadisələrdən biri də Azərbaycan Prezidentinin 25 dekabr 2023-cü il tarixli sərəncamı ilə 2024-cü ilin Azərbaycanda “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” elan edilməsidir. Sərəncam iqlim dəyişikliyi ilə qlobal mübarizədə beynəlxalq həmrəyliyi gücləndirmək məqsədilə qəbul edilib. Burada qeyd olunur ki, Azərbaycan beynəlxalq birliyin etibarlı və məsuliyyətli üzvü kimi iqlim dəyişikliyinin nəticələri ilə mübarizəyə öz töhfəsini verir.

- Azərbaycanın yaşıl enerjinin inkişafı sahəsində potensialını necə qiymətləndirirsiniz?

- Azərbaycanın böyük yaşıl enerji potensialı var. Bunun üçün ilkin şərtlər ölkədə bərpaolunan təbii mənbələrdən elektrik enerjisi istehsalı üçün böyük potensialın olması kimi amillər idi. Günəş enerjisini demək olar ki, bütün ölkə ərazisində əldə etmək olar və külək enerjisindən istifadə baxımından ən perspektivli sahələr Xızı, Xəzər, Abşeron, Qobustan rayonları, eləcə də Bakı sayılır. Xəzər dənizində dəniz və külək stansiyalarının yaradılması ehtimalı var. Külək və günəş elektrik stansiyaları, emissiyaların azaldılması, meşələrin bərpası, elektrik və hidrogen nəqliyyatının inkişafı - bütün bunlar böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu məsələdə elektrik enerjisi istehsalının ənənəvi üsullarından ekoloji cəhətdən təmiz üsullara sürətli keçid mümkün deyil. Hesab edirəm ki, enerji mənbəyi kimi neft, qaz və kömür dərhal silinməyəcək. Onlar hələ də qalacaqlar, onlara ehtiyac davam edəcək. Ona görə də Azərbaycan ağlabatan proporsiya və real tempi saxlamaqla ənənəvi üsullardan yeni üsullara rəvan keçid strategiyasını qəbul edib. Belə ki, əvvəllər işğal olunmuş və hazırda işğaldan azad edilmiş ərazilərdə bütün infrastrukturu sıfırdan bərpa etmək, faktiki olaraq yaratmaq lazımdır və bu bərpa artıq ən müasir, “ağıllı” texnologiyalar əsasında aparılır. Məhz bu bölgələr təmiz enerji zonası elan edilib. Beləliklə, Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarında bərpa olunan təbii mənbələrdən elektrik enerjisi istehsalı üçün böyük potensial mövcuddur. Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl (yəni bütün Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonu) və Füzuli günəş enerjisi ilə zəngindir; Kəlbəcər və Laçın güclü küləkləri ilə tanınır. Təbii ki, dağ çaylarının - Tərtərçay, Bazarçay, Həkərinin enerji yaradan potensialını xüsusi qeyd etmək yerinə düşər ki, bu da atmosferə zərər vermədən elektrik enerjisi istehsalına öz töhfəsini verəcək.

- Azərbaycanda yaşıl enerji sektoru satış bazarı kimi nə dərəcədə perspektivlidir?

- Təbii ki, Azərbaycanın yaşıl enerjisinin əsas bazarı Avropadır və artıq enerjinin bərpa olunan mənbələrdən təmin ediləcəyi konkret plan var. Belə ki, 2022-ci il dekabrın 17-də Azərbaycan, Gürcüstan, Rumıniya və Macarıstan Qafqaz regionundan Avropaya enerji körpüsünün tikintisini nəzərdə tutan strateji tərəfdaşlıq sazişi imzalayıblar. Əldə edilən razılaşma çərçivəsində 1000 MVt gücündə və 1195 kilometr uzunluğunda Qara dənizlə dənizaltı elektrik kabelinin çəkilməsi gözlənilir. Kabel Azərbaycanda hasil edilən yaşıl elektrik enerjisini Gürcüstan və Qara dəniz vasitəsilə Rumıniyaya çatdırmaq üçün Macarıstana və Avropanın qalan hissəsinə nəql olunacaq. Bu, bizə 4 gigavata qədər yaşıl enerji təchizatı təşkil etməyə imkan verəcək. Qeyd etmək istərdim ki, Azərbaycanın ölkə daxilində planlarına yaşıl enerjinin inkişafı, Qarabağın yaşıl və təmiz enerji regionuna çevrilməsi, beynəlxalq səviyyədə isə təmiz elektrik enerjisinin ixracı daxildir.